عسل؛ داروی شیرین/ آیا زنبور عسل خود را شفا می‌دهد؟

از سم‌زدایی با آفت‌کش‌ها گرفته تا افزایش طول عمر از مزایای عسل است، ماده شیرینی که این حشرات سخت‌کوش هم از آن استفاده می‌کنند.

به گزارش اکوپل نیوز به نقل از بی بی سی، تعجبی ندارد که زنبور‌ها از فواید عسل به خوبی خبر داشته باشند. آن‌ها فقط تولید‌کننده عسل نیستند، مصرف‌کنندهٔ آن هم هستند و در این زمینه بسیار هم کار‌کشته‌اند.

برای مثال آن‌ها به زنبور‌های بیمار انواع گوناگونی عسل می‌دهند و بهترین عسل را برای مقابله با بیماری انتخاب می‌کنند.

اما انسان‌ها هنوز برای دریافت تفاوت‌های ظریف تغذیه‌ای عسل راه درازی در‌پیش دارند.

می‌برندباوم، حشره‌شناس دانشگاه ایلینوی در اِربانا—شَمپِین که از دانشگاه‌های تحقیقاتی مشهور جهان است، می‌گوید: «تا چند دهه پیش در بیشتر فهرست غذا‌های «مفید» یعنی غذا‌هایی که برای سلامتی ما فراتر از تغذیهٔ معمول اثر‌گذار هستند، فراموش می‌کردند عسل را نام ببرند. حتی زنبور‌داران و دانشمندان این عرصه هم آن را جز ترکیبی شیرین از آب و شکر به‌حساب نمی‌آوردند».

تقویت سلامتی زنبور‌های عسل

از آن دوران تا امروز پژوهش‌های فراوانی نشان داده است که عسل سرشار از مواد گیاهی است که بر سلامت زنبور عسل اثر دارد.

ترکیبات موجود در عسل به زنبور‌ها کمک می‌کند عمر طولانی‌تری داشته باشند و تاب‌آوری بهتری در شرایط دشوار مانند سرمای شدید پیدا کنند و توانایی بیشتری برای مقابله با بیماری‌ها و بهبود زخم‌ها به آن‌ها می‌دهد.

این یافته‌ها نشان می‌دهد عسل در طول این سال‌ها یاریگر زنبور‌ها بوده است، در زمانه‌ای که زنبور‌ها در معرض تهدید انواع انگل‌ها و آفت‌کش‌های گوناگون و از دست رفتن زیستگاه‌های خود بوده‌اند.

برند‌باوم می‌گوید: «عسل چنین مادهٔ بی‌نظیری است و من گمان می‌کنم هنوز مردم آنطور که باید‌و‌شاید قدر آن را نمی‌دانند».

آنزیم‌ها، ویتامین‌ها و مواد معدنی

عسل خوراک مطبوعی با نان یا چای است، اما اثر آن بسیار فراتر از شیرین‌کننده‌ای معمولی است. درست است که این مادهٔ چسبناک بیشتر از شکر تشکیل شده است که ساکنان کندوی عسل برای بقای خود نیاز دارند، اما دارای انواع آنزیم‌ها، ویتامین‌ها، مواد معدنی و مولکول‌های ارگانیک است که هر عسل را در نوع خود ماده‌ای بی‌همتا و یگانه و مفید برای سلامت زنبور‌ها می‌کند.

حشرات گوناگونی می‌توانند عسل تولید کنند، زنبور‌های گرده، زنبور‌های بدون نیش و حتی زنبور‌های وحشی، اما فقط زنبور‌های عسل گونهٔ آپیس (Apis) می‌توانند آنقدر عسل تولید کنند که به قفسهٔ فروشگاه‌ها هم برسد. این توانایی یک‌شبه به دست نیامده است میلیون‌ها سال تکامل پشتوانهٔ آن است.

حدود ۱۲۰ میلیون سال پیش، در جریان تکامل و گستردگی و تنوع گیاهان گل‌دار زنبور‌های عسل از خانوادهٔ زنبور‌های وحشی جدا شدند. گوناگونی گیاهان همراه با تغییر رفتار زنبور‌ها و تغذیه از گردهٔ گل‌ها به‌جای حشرات باعث تکامل و پدید آمدن بیش از ۲۰،۰۰۰ گونه زنبور عسل شده است.

شش‌ ضلعی‌های مومی

تا رسیدن به مرحلهٔ عسل‌سازی حرفه‌ای زنبور‌ها نیاز به ترفند‌های رفتاری و شیمیایی بیشتری داشتند. زنبور‌های عسل کمی شهد به گردهٔ گل‌ها افزودند تا بتوانند گلوله‌های قابل‌حملی از آن بسازند. غدد ترشح موم هم در بدن آن‌ها تشکیل و تکامل پیدا کرد که راهی برای جدا‌سازی محل ذخیرهٔ شهد مایع و گرده‌های جامد بود.

کریستینا گروزینگر، حشره‌شناس دانشگاه ایالتی پن که در زمینهٔ کارکرد‌های پنهان زندگی اجتماعی زنبور عسل و سلامت آن‌ها تحقیق می‌کند، می‌گوید: «موم مادهٔ بسیار کارآمد و انعطاف‌پذیری برای ساخت‌و‌ساز در اختیار آن‌ها گذاشت. در ساخت کندوی عسل زنبور‌های موم را به صورت شش‌ضلعی در‌می‌آورند که کارآمد‌ترین و پر‌بازده‌ترین شکل برای ذخیره است، چون شش‌ضلعی‌ها می‌توانند به طور دقیق و کامل در کنار هم قرار گیرند. این شاهکار مهندسی است».

ساختن اتاقک‌های کوچک و هم‌اندازه مزیت دیگری هم دارد. هرچه سطح وسیع‌تر باشد آب سریع‌تر تبخیر می‌شود و هر چه آب کمتری در کندو باشد انواع میکروب‌ها کمتر رشد می‌کنند.

فرآیند پر کردن اتاقک‌های شش‌ضلعی کوچک کندو با عسل با جمع‌آوری شهد شروع می‌شود. هر‌چند به‌نظر می‌رسد زنبور این شهد شیرین را می‌خورد، اما این خوراک در شکم زنبور باقی نمی‌ماند، زنبور آن را در بخش ذخیرهٔ عسل بدنش جمع می‌کند جایی که با انواع آنزیم‌های دیگر ترکیب می‌شود.

اولین آنزیمی که وارد کار می‌شود اینورتاز است که مولکول‌های ساکارز شهد را تقسیم می‌کند و قند‌های ساده‌ٔ گلوکز و فروکتوز تشکیل می‌دهد. (جالب اینجاست که زنبور‌ها ژنی برای ساخت این آنزیم تقسیم ساکارز در بدن خود ندارند و میکروبی که در شکم آن‌ها زندگی می‌کند آن را می‌سازد).

در بازگشت به کندو زنبور محمولهٔ خود را به اولین گروه از زنبور‌های خط تهیهٔ عسل تحویل می‌دهد. انتقال دهان‌به‌دهان میزان آب محموله را کاهش می‌دهد و آنزیم‌های بیشتری وارد آن می‌کند و فرآیند تقسیم قند شهد ادامه پیدا می‌کند و جلوی رشد میکروب‌ها در آن گرفته می‌شود.

زنبور‌ها سپس این ترکیب را در سلول‌های شش‌ضلعی کندو قرار می‌دهند و با چرخش سریع بال‌های خود باعث تبخیر بیشتر آب آن می‌شوند.

آنزیم دیگری که وارد ماجرا می‌شود گلوکز اکسیداز است که مقداری از گلوکز را به اسید گلوکنیک تبدیل می‌کند که برای نگهداری عسل لازم است.

این فرآیند شیمیایی هم‌چنین باعث کاهش پی‌اچ و افزایش درجهٔ اسیدیته می‌شود و آب‌اکسیژنه تولید می‌کند که جلوی رشد میکروب‌ها را می‌گیرد، اما مقدار زیاد آن سمی است.

آنزیم‌های دیگری که همراه با گرده‌ها و مخمر‌ها وارد می‌شود مقداری از این آب‌اکسیژنه را تجزیه می‌کند و میزان آن را تحت کنترل نگه می‌دارد.

در نهایت سلول شش‌ضلعی آماده است که با موم بسته شود. زنبور‌های پرستار عسل تولید‌شده را به زنبور‌های دیگر کندو می‌رسانند و باقی آن برای روز‌های سرد و بارانی ذخیره می‌شود.

داروی شیرین

شهد بود که برن‌باوم را در میانهٔ دههٔ ۱۹۹۰ به عسل علاقمند کرد. او می‌دانست که شهد دارای مواد شیمیایی گیاهی به نام فیتو‌کیمیکال یا گیا‌مغذی است، ترکیباتی که با میکروب‌ها مقابله می‌کنند و به گیاه امکان رشد و سوخت‌و‌ساز می‌دهند.

او دریافت که این مواد‌شیمیایی گیاهی در تبدیل شهد به عسل در میان زنبور‌ها نقش مهمی دارند و در صورت چنین نقشی او می‌خواست دریابد چه تأثیری بر زنبور‌ها می‌گذارد.

به‌همین دلیل برن‌باوم به بررسی گوناگونی مواد‌شیمیایی موجود در عسل پرداخت. در سال ۱۹۹۸، گروه پژوهشی او دریافتند که عسل‌های مختلف بنابر منطقهٔ گیاهی میزان مختلفی آنتی‌اکسیدان دارند.

او می‌گوید: «این موضوع کنجکاوی مرا بر‌انگیخت». کمی بعد گروه او دریافت که زنبور‌هایی که با آب‌قند همراه با دو گیا‌مغذی به نام اسید پی‌کماریک و آنتی‌اکسیدان قدرتمند کوئرستین تغذیه شده بودند بهتر از زنبور‌هایی که فقط با آب قند تغذیه شدند می‌توانستند در برابر آفت‌کش‌ها مقاومت کنند.

مهم‌تر اینکه زنبور‌هایی که با آب قند همراه گیامغذی‌های تغذیه شده بودند عمر طولانی‌تری نسبت به زنبور‌های دیگر داشتند. او و همکارانش گزارش این پژوهش را در سال ۲۰۱۷ درمجلهٔ حشره‌شناسی منتشر کردند.

واکنش ایمنی

پژوهش دیگری به بررسی موادشیمیایی گیاهی یا گیا‌مغذی‌های دیگر در عسل پرداخت. این تحقیق نشان می‌دهد آبسیزیک اسید باعث بهبود واکنش ایمنی زنبور‌های عسل می‌شود و دوران بهبود زخم را کاهش می‌دهد و تاب‌آوری آن‌ها را در برابر سرما بیشتر می‌کند.

گیا‌مغذی‌های دیگر با انگل‌ها مبارزه می‌کنند که یکی از دلایل اصلی کاهش زنبور‌های عسل است. برای مثال به زنبور‌های عسل مبتلا به قارچ محلول حاوی تیمول، گیاه‌مغذی موجود در گیاه آویشن دادیم و میزان قارچ در بدن آن‌ها تا بیش از پنجاه درصد کاهش پیدا کرد.

گیامغذی‌ها هم‌چنین با باکتری‌های مولد بیماری فول‌برود اروپایی و آمریکایی مقابله می‌کنند، نوع اخیر این باکتری چنان نابود‌گر و مسری است که در زمان شیوع برای جلوگیری از سرایت، کندو‌ها را می‌سوزانند.

برخی از گیا‌مغذی‌ها با فعال کردن ژن‌های سم‌زدایی و ایمنی عمل می‌کنند. در گزارش سال ۲۰۱۷ این گروه پژوهشی آمده است برای مثال، وقتی زنبور‌ها گیا‌مغذی‌های شهد مانند آناباسین را مصرف می‌کنند ژن تولید‌کنندهٔ پرو‌تئین‌های ضد‌میکروب فعال می‌شود.

گیا‌مغذی‌ها باعث بقای میکروب‌های موجود در بدن یا همراه زنبور‌ها می‌شوند و به‌عبارت دیگر با تقویت میکرو‌بیوم باعث سلامت بیشتر آن‌ها می‌شود.

پژوهشگران سال گذشته در مجلهٔ میکرو‌بیولوژی کاربردی اعلام کردند که کافئین، گالیک‌اسید، پی‌کوماریک‌اسید و کائمفرول گوناگونی و کمیت میکروب‌های دستگاه گوارش زنبور‌های عسل را بهبود می‌بخشند. میکروبیوم سالم دستگاه گوارش در زنبور‌های عسل باعث کاهش میزان عفونت‌های انگلی در میان آن‌ها می‌شوند.

سیلویو ارلر، حشره‌شناس و گروه پژوهشی او چهار نوع عسل در برابر زنبور‌های آلوده به انگل قرار دادند. ارلر که اکنون در مؤسسهٔ یولیوس کوهنه در آلمان کار می‌کند، می‌گوید: «ما به آن‌ها حق انتخاب دادیم».

زنبور‌های بیمار عسل گل آفتابگردان را ترجیح دادند که بهترین دارو برای بیماری است و بالاترین تأثیر ضد‌میکروبی را دارد. این گزارش در مجلهٔ اکولوژی رفتاری و بیولوژی اجتماعی منتشر شده است.

آیا زنبور عسل خود را شفا می‌دهد؟

با اینکه عسل ایمنی را تقویت می‌کند و برای سلامت مفید است، اما زنبور‌ها در معرض خطر جدی هستند.

زنبور‌داران آمریکایی از آوریل ۲۰۲۰ تا آوریل ۲۰۲۱ حدود ٪۴۵ از کلونی زنبور‌های خود را از دست داده‌اند که دومین سال بد از سال ۲۰۰۶ است که تحقیقات و نظر‌سنجی‌های سازمان غیر‌انتفاعی مشارکت زنبور‌داران آغاز به ثبت کرده است.

هر‌چند زنبور‌داران همیشه مقداری عسل در کندو باقی می‌گذارند، اما به نظر می‌رسد گوناگونی و تنوع عسل اهمیت دارد، تحقیقات نشان می‌دهد که عسل‌های گوناگون که از شهد‌نوشی زنبور‌ها بر گل‌های اقاقیای سیاه، گل‌های آفتابگردان یا ترکیبی از گل‌های گوناگون حاصل می‌شود از آن‌ها در برابر باکتری‌های مختلف محافظت می‌کند.

ارلر این گوناگونی عسل‌ها را به داروخانه تشبیه می‌کند.

با اینکه عسل ایمنی را تقویت می‌کند و برای سلامت مفید است، اما زنبور‌ها در معرض خطر جدی هستند

برن باوم، از نویسندگان مقالهٔ تأثیرعسل بر سلامت زنبور‌های عسل در مجلهٔ سالانهٔ حشره‌شناسی در سال ۲۰۲۱، می‌گوید که زنبور‌ها فقط در‌صورتی می‌توانند داروخانهٔ خود را بسازند که گل‌های مناسب در تمام فصل گل‌دهی به تعداد و تنوع زیاد برای آن‌ها وجود داشته باشد.

این تنوع زیستی در بیشتر مزارع محصولات کشاورزی وجود ندارد و در نتیجه زنبور‌ها ناچار سراغ گرده‌افشانی گیاهانی مانند درخت بادام، سیب، گلابی و بوته‌های کدو می‌روند.

آراتی سیشادری، حشره‌شناس آزمایشگاه بهداشت زنبور‌های عسل وزارت کشاورزی آمریکا در دیویس کالیفرنیا می‌گوید بهبود و گسترش تنوع گل‌ها و گیاهان باعث سلامت بیشتر زنبور‌ها می‌شود.

وزارت کشاورزی آمریکا در برنامهٔ حفاظت از زیستگاه‌ها کشاورزان را تشویق می‌کند تا بخشی از مزارع خود را به صورت خود رو و طبیعی باقی بگذارند.

او می‌گوید: «تداوم کشاورزی مهم است، اما باید هوای گرده‌افشان‌ها را هم داشت.»

دارو‌خانهٔ عسل

ارلر می‌گوید: «تغذیهٔ بهتر زنبور‌های عسل مشکلات آن‌ها را برطرف نمی‌کند، اما اینکه آن‌ها به روش درمانی خودشان دسترسی داشته باشند جای امیدواری دارد».

او پیشنهاد می‌دهد زنبور‌داران بخشی از عسل تهیه‌شده از گیاهان مختلف را در کندو باقی بگذارند تا زنبور‌ها در تمام سال بتوانند از دارو‌خانهٔ تمام‌عیار عسل خود بهره‌مند شوند.

برن‌باوم که سال‌هاست در این زمینه پژوهش می‌کند و بر این باور است که هنوز در زمینهٔ عسل به قدر کافی تحقیقات نشده است می‌گوید گرد‌آوری اطلاعات و دانش گام مهمی در مسیر صحیح پژوهش است.

او می‌گوید: «خوشحالم که سرانجام پس از سال‌ها این موضوع مورد توجه قرار گرفته است».