ببر مازندران آخرین گونه منقرض شده در ایران است؟

۲۹ جولای مصادف با ۷ مرداد امسال روز جهانی ببر؛ بزرگترین جانور از تیره گربه‌سانان و بومی آسیا است که به خطوط سیاه رنگ عمودی روی خز نارنجی بدنش معروف است. حدود نیم قرن ‌پیش ایران زیستگاه یکی از زیستگاه‌های زیرگونه‌ ببر یعنی ببر مازندران (ببر هیرکانی) بود اما این گونه به‌د دلایل مختلفی منقرض شد.

به گزارش ایسنا، کشور ایران به خاطر تنوع جغرافیایی و اقلیمی خود دارای تنوع گونه‌ای بسیارارزشمندی است و براساس آخرین بررسی و گزارشات کارشناسان محیط زیست حدود ۱۱۳۱ گونه جانوری اعم از پستاندار، پرنده، خزنده و دوزیستان در اکوسیستم‌های خشکی و آب‌های داخلی ایران زیست می‌کنند. رده پستانداران با ۱۹۴ گونه شناسایی شده طیف وسیعی از جانوران را از نظر جثه در بر می گیرد البته غنای گونه‌ای پستانداران ایران نباید موجب غرور شود چرا که از گونه‌هایی همچون شیر ایرانی و ببر مازندران امروز جز نامی باقی نمانده است.

ببر مازندران یکی از زیرگونه‌های ببر است که در نواحی از چین، آسیای میانه، قفقاز و ایران وجود داشته اما بیش از شش دهه است که در ایران منقرض شده است. بر اساس اطلاعات سازمان حفاظت محیط زیست آخرین ببر ایران در سال ۱۳۳۷ در پارک ملی گلستان شکار شد. مهمترین عوامل انقراض ببر در ایران شکار بی‌رویه آن، تخریب زیستگاه به ویژه خشکاندن تالاب‌ها و استفاده از طعمه مسموم بوده است.

در حالی ببر و شیر ایرانی منقرض شده‌اند که تقریبا هیچ پستاندار بزرگ جثه‌ای در کشور نیست که جمعیت آن در معرض تهدید نباشد. جمعیت انواع گونه‌های پستانداران، آبزیان و خزندگان طی قرن‌ها در کشور کمتر و کمتر شده است این در حالیست که همچنان با شکار غیرمجاز، تغییر کاربری اراضی و تخریب جنگل‌ها و زیستگاه‌های طبیعی در کشور مواجه و با خطر انقراض انواع گونه‌های حیات وحش روبه رو هستیم.

وقتی گفته می‌شود گونه‌ای در معرض خطر انقراض قرار ندارد به این معناست که سطح در خطر بودن آن گونه‌های جانوری نسبت به سایر گونه‌ها مانند یوزپلنگ آسیایی در وضعیت بهتری است اما در مجموع تمام پستانداران بزرگ جثه کشور از جمله خرس، پلنگ و مرال وضعیت بسیار نامناسبی دارند.

در بین پستانداران بزرگ جثه جمعیت یوزپلنگ آسیایی نسبت به سایر گونه‌ها در شرایط بحرانی‌تری‌ قرار دارد چراکه جمعیت آن کمتر از ۱۰۰ فرد است و گونه دیگر بعد از آن گوزن زرد ایرانی‌ است که جمعیت آن زیر ۱۰۰۰ راس است البته اقدامات اجرایی خوبی در جهت حفظ این گونه صورت گرفته که خیلی امیدوار کننده است.

شیر ایرانی نیز در ایران منقرض شده‌ است اما پیش از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، طرح‌های احیای آن ریخته شد و در سال با توافق میان باغ وحش ارم و انجمن آبزیگاه و باغ‌وحش‌های اروپا به ایران بازگشت تا احیای آن در کشور آغاز شود. شیر نر ایرانی به‌نام «کامران» سال ۹۸ از باغ وحش بریستول انگلستان به باغ‌ وحش تهران منتقل و «هیرمان» نامگذاری شد.

گونه‌ای که می‌توان آن را منقرض شده به حساب آورد، پرنده مهاجری است که تنها بازمانده جمعیت غربی درنای سیبری در جهان است و تنها یک فرد از جمعیت آن باقی مانده‌ است. تک درنای سیبری به نام «امید» معمولا آبان ماه به ایران می‌آید و در اواخر زمستان به زیستگاه اصلی خود در سیبری باز می‌گردد.

بسیاری از گونه‌های شاخص حیات وحش ایران در شرف تهدید و خطر انقراض هستند اما ممکن است برخی از آن‌ها در سطح جهانی تهدید نشده باشند مانند گونه «مرال» که در معرض تهدید جهانی نیست اما در جنگل‌های شمال کشور و گونه «شوکا» در غرب کشور به شدت در معرض خطر انقراض هستند که دلایل اصلی آن شکار غیر مجاز، تغییر کاربری اراضی و تخریب جنگل‌هاست که بر کاهش شدید جمعیت این گونه‌ها تاثیر گذاشته است و می‌توان گفت جمعیت‌های باقی مانده این گونه‌ها در پارک‌های ملی و مناطق حفاظت شده هستند. ‌

پلنگ دارای گسترده‌ترین پراکنش در میان گربه‌سانان بزرگ دنیا است و به دلیل قابلیت سازگاری بالا در انواع زیستگاه‌های کوهستانی، استپی، جنگلی و بیابانی تمام استان‌های کشور با تراکم نه‌چندان بالا زیست می کند. پلنگ براساس قوانین سازمان حفاظت محیط زیست در زمره گونه‌های درخطر انقراض قرار دارد و شکار غیرمجاز پلنگ و قرار دادن لاشه های مسموم مهمترین عوامل ازبین رفتن این گربه‌سان در ایران به شمار می رود. زیرگونه پلنگ ایرانی در طبقه در معرض خطر انقراض فهرست قرمز IUCN قرار دارد. حفاظت از آن به‌خصوص در خارج مناطق حفاظت شده که جمعیت طعمه‌های طبیعی آن به شدت کاهش یافته نیازمند برنامه ریزی جدی است.

فوک دریای خزر نیز گونه‌ای است که در معرض خطر انقراض قرار دارد و جمعیت آن از چند میلیون به کمتر از ۵۰ هزار رسیده‌ است و با وجود اینکه هنوز جمعیت قابل توجهی از فوک‌های دریایی باقی مانده‌اند اما کاهش جمعیت آن‌ها یک تهدید به حساب می‌آید چراکه تنها زیستگاه این گونه در دریای خزر است. همچنین ‌پنج گونه از خاویار ماهی‌ها که در دریای خزر زیست می‌کنند به‌شدت در معرض خطر انقراض هستند چراکه از گونه ماده و باردار آن‌ها برداشت می‌شود و تنها زیستگاه آن‌ها نیز دریای خزر است.

در ایران ۱۰ گونه لاک‌پشت وجود دارد که پنج گونه آن دریایی هستند و تنها در خلیج فارس و دریای عمان زندگی می‌کنند. هر ‌پنج گونه لاک‌پشت دریایی ایران زیستگاه‌های محدودی در سواحل جنوبی ایران برای تخم‌گذاری دارند و در معرض خطر انقراض هستند. بنابراین هنگام توسعه این سواحل باید این زیستگاه‌ها مد نظر قرار گیرد تا مزاحمتی برای لاک پشت‌ها هنگام تخمگذاری ایجاد نشود.

برخی از گونه‌های خزندگان کشور زیستگاه‌های بسیار محدودی دارند که مطالعات گسترده‌ای نیز روی آن‌ها انجام نشده است مانند مانند افعی دم عنکبوتی در غرب ایران و افعی البرزی که تهدید جدی متوجه آن‌ها نیست اما چون این گونه‌های خزندگان زیستگاه‌های جزیره‌ای شده کوچکی دارند، هر نوع دست‌درازی به این زیستگاه‌ها می‌تواند احتمال انقراض شدیدی برای این گونه‌ها ایجاد کند. برخی دیگر از گونه‌های خزندگان نیز مانند انواع سمندرها به علت تجاری شدن در معرض تهدید قرار گرفته‌اند. برخی از آن‌ها به عنوان گونه‌های زینتی وارد مقوله قاچاق شده‌اند و این مساله برای جمعیت آن‌ها مشکلاتی ایجاد کرده است. با این حال اقدامات خوبی از طرف سازمان‌های مردم نهاد انجام شده است که توانسته به این گونه سمندرها کمک کند.

حفاظت فیزیکی از گونه‌های در معرض خطر، افزایش تعداد و سطح آگاهی و سواد محیط‌بانان است، اجرای درست و اصولی تکثیر در اسارت، حفاظت از زیستگاه‌ها، آموزش جوامع محلی، بیمه دام، زمین‌های کشاورزی و همچنین افرادی که توسط گون‌هایی از جمله خرس، ‌گراز، یوزپلنگ و ... آسیب دیده‌اند از جمله مواردی است که کارشناسان برای حفظ گونه‌های حیات وحش توصیه کرده‌اند.

گرچه اقدامات زیادی به‌منظور حفاظت از گونه‌های حیات وحش ایران صورت گرفته و می‌توان گفت که تا حدودی اطلاعات مردم نسبت به این گونه‌ها و عوامل تهدیدکننده آن‌ها طی سال‌های اخیر افزایش یافته اما به‌نظر می‌رسد که این اقدامات همچنان برای حفظ تنوع جانوری کشور کافی نباشد.