در پی ماهیت پول

اکوپل نیوز - مریم السادات موسوی؛ با توجه به تکامل پول و خارج شدن پول از ماهیت فیزیکی نیاز به شناخت دقیق ماهیت پول، از موضوعات بسیار مهم در توضیح و تفسیر احکام فقهی و حقوقی در اقتصاد اسلامی می‌باشد؛ از این‌رو، تعدادی از اندیشه‌وران اسلامی به نظریه‌پردازی درباره ماهیت آن پرداخته‌اند.

شهید بهشتی، آیت‌الله طالقانی، شهید مطهری و همچنین شهید صدر از علمایی بودند که زودتر از دیگر علمای حوزه، وارد مباحث اقتصادی شدند و در مورد آن نظراتی دادند. شیخ انصاری و آیت الله بروجردی و سایر علما نیز حقیقت و ماهیت پول را توضیح دادند که در این مقاله به جمع بندی نظرات مهم علما در خصوص ماهیت پول پرداخته می‌شود.

آیت الله شهید بهشتی:

ایشان در زمینه پول نظراتی دارد که می‌گوید ماهیت پول اعتباری و امثالهم همانند حواله انبار است و هیچ نیازی به جز واسطه مبادله بودن را برطرف نمی‌کند و بنابراین همانند کالا نیست و حرمت ربا را نیز مبتنی بر آن می‌کنند. منظور ایشان این است که فقط کار در معاملات ایجاد ارزش می‌کند و بعد کالایی که با کار تولید می‌شود به اعتبار اینکه کار در آن انباشته و ذخیره شده است، می‌توان در مقابل آن پول پرداخت کرد و همچنین در قرارداد تولیدی می‌تواند سهمی از تولید داشته باشد؛

بنابراین اگر یک صندلی تولید شود این صندلی به اعتبار کار اندوخته شده در آن ارزش دارد و می‌تواند در انواع قرارداد‌ها سهمی از تولید داشته باشد.

ظاهراً مراد شهید بهشتی از ذخیره ارزش بودن پول اعم از ذخیره ارزش برای مبادلات آینده و نگاهداری آن جهت سفته بازی است. به علت اینکه سفته‌بازی در ارتباط با وظیفه ذخیره ارزش بودن پول مطرح بوده است بنابراین به نظر برخی از علما همچون طالقانی و بهشتی آمده است که حرمت ربا در ارتباط با وظیفه ذخیره ارزش پول است.

وی چنین نظراتی را درباره ماهیت پول بیان می‌کند و آنگاه نتایجی از این بحث‌ها می‌گیرد که یکی از این نتایج به ربا برگشت می‌کند او می‌گوید ربا گرفتن مثل این است که ما بخواهیم یک بار خانه را اجاره دهیم و یکبار سند و حواله آن را. حال اگر پولی را به یک نفر قرض دادیم و بخواهیم پول بیشتر بگیریم، همانند این است که بخواهیم از آن سند و حواله که ارزش ذاتی ندارد و کار انباشت شده‌ای نیست پول درآوریم.

شهید بهشتی می‌خواهد این نتیجه را بگیرد که خانه را می‌توانیم اجاره کنیم، اما وقتی به کسی صد هزار تومان بدهیم و ۱۲۰ هزار تومان بخواهیم پس بگیریم همانند این است که اجاره این پول را دریافت کنیم در حالی‌که پول کالا نیست و ارزش ذاتی ندارد و ایشان برای ربا چنین تعریفی ارائه می‌دهد.

به عبارت دیگر ایشان معتقدند از پول نمی‌توان کسب پول کرد، ولی اینگونه نیست که قرارداد‌های فعلی را نفی کند؛ چراکه قرارداد‌های فعلی همانند بیع اقساطی، مضاربه و مانند آن به گونه‌ای منعقد می‌شوند که شامل قرض نباشد.

آیت الله شهید مطهری:

شهید مطهری با بیان اینکه شهید بهشتی پول را معرف و سند کالا می‌داند تأکید کرد: بهشتی معتقد است که از آنجا که کالا همان کار انباشته و متراکم است، پول سندی است که معرف میزان کار انجام شده روی هر چیز می‌باشد، که هر کس این سند را در اختیار داشته باشد، می‌تواند با چیزی که با کار ارزش یافته است مبادله کند. مطهری در ارتباط با یکی بودن سند، حواله و پول می‌گوید اسکناس همانند سفته و سند نیست؛

لذا سند سفته را نمی‌شود خرید و فروش کرد، ولی اسکناس را می‌شود. همچنین بیان می‌کند فلسفه حرمت ربا بی‌ربط با وظایف پول است و مسئله حرمت ربا را باید در ماهیت قرض جستجو کرد و قرض از آن جهت که قرض است نمیتواند سود داشته باشد. در حالی که غزالی، طالقانی و بهشتی حرمت ربا در قرض پول را به نحوی به استفاده غلط از پول مربوط می‌کنند. بهشتی پول را همانند حواله انبار گرفته است در حالی که مطهری آنر از جهاتی متفاوت از آن بیان کرده اند.

آیت الله طالقانی:

آیت‌الله طالقانی پول را همانند کالا نمیبیند، وظیفه اصلی پول را تسهیل مبادله میداند و فلسفه حرمت ربا را در سود بری بدون عمل، تمرکز ثروت و خارج شدن پول از مجرای حقیقی خود دانسته است؛ بنابراین انحراف در وظیفه پول و خارج شدن پول از مجرای صحیح را بخشی از فلسفه ربا می‌داند.

آیت الله شهید صدر:

شهید صدر به‌رغم این‌که پول را مال مثلی می‌داند، مثلیّت پول را فقط در کاغذ و تعداد واحد‌هایی که بر روی آن مکتوب است نمی‌بیند؛ بلکه افزون بر آن، مثل پول را چیزی می‌داند که قیمت حقیقی آن را مجسّم کند، و قیمت حقیقی پول همان «قدرت خرید» آن است.

در اصطلاح اقتصادی، قدرت خرید پول، مقدار کالایی است که با واحد پول می‌توان در هر لحظه از زمان خرید. لازم به ذکر است قدرت خرید همیشه در حال تغییر است؛ از این‌رو، به این نتیجه رسیده که اگر بانک هنگام باز پرداخت سپرده‌ها به سپرده‌گذاران به مقدار قیمت حقیقی آنچه دریافت کرده است، بپردازد، مرتکب ربا نشده است و از آن‌جا که کاغذ آن ارزشی ندارد، تمام ارزش وحقیقت آن در همان قیمت حقیقی یا قدرت خرید خواهد بود.

ارزش پول کنونی یعنی اسکناس، اعتباری محض است؛ زیرا پشتوانه ندارد و کاغذ آن بی‌ارزش است. این ارزش به‌وسیله قانون به آن داده شده و به الزام قانون و حکومت در جریان است.

آیت‌ الله شاهرودی و آیت‌ الله سید محمد بجنوردی را مورد توجه قرار داد و اظهار داشت: این علما مدافع جبران ارزش کاهش یافته پول هستند و حتی آیت‌الله بجنوردی از بکار بردن عبارت جبران نهی می‌کند و می‌گوید این مقدار اضافه جبران نیست بلکه اصل پول است.

آیت الله انصاری:

حقیقت پول را در قدرت خرید آن میداند و مؤلفان کتاب پول در اقتصاد اسلامی به نظریه ارزش اسمی درباره ماهیت پول گرایش دارند.

آیت الله بجنوردی:

اسکناس چیزی است که به وسیله مرجعی معتبر به نحوه قدرت خرید، اعتبار مالیت و ارزش در آن شده است و تمام حقیقت و هویت اسکناس، قدرت خرید و قدرت و توانایی رفع احتیاجات است. مالیت و ارزش اسکناس مستقل از دارنده اش است و شایان ذکر است دانده اسکناس مالک قدرت خرید معینی خواهد بود، نه مالک اسکناس خاص با شماره معین.

در نهایت می‌توان گفت که منظور مردم از اطلاق لفظ پول بر چیزی، فایده پولیای است که از آن می‌برند. اقتصاددان‌ها هم در این جهت یعنی بیان مفهوم پول، اختلافی با عرف مردم ندارند؛

لذا هنگامی که از چیستی پول سؤال می‌کنیم، مقصود ما چیستی و ماهیت چیزی است که الان وظایف پول را انجام می‌دهد و با دگرگونی پول از حالت فیزیکی به حالت مجازی که پشتوانه آن فقط و فقط باور مردم است، لزوم نظریه پردازی جدید درباره ماهیت پول امروزی نیز مورد نیاز می‌باشد.

*مدرس دانشگاه و دانشجوی دکتری اقتصاد